Grafika - Dezinformacja w temacie ochrony zdrowia

17 Kwietnia 2025|26 min. czytania

Dezinformacja w temacie ochrony zdrowia

Dezinformacja zdrowotna (medyczna) obejmuje fałszywe lub wprowadzające w błąd treści, które dotyczą profilaktyki, diagnostyki czy sposobów leczenia różnych chorób. Jednym z najczęstszych i najbardziej widocznych tematów jest wątek antyszczepionkowy, kwestionujący zasadność i bezpieczeństwo szczepień.

Narracja ta ma długą historię, która jest związana z naukowym kontekstem nierzetelnych badań nad autyzmem. Pomimo ujawnienia nadużyć ich autora, twierdzenia dotyczące szczepień jako przyczyn autyzmu są wciąż powielane, pozostając w czołówce głównych tematów dezinformacyjnych narracji. Wpisy w tym obszarze skupiają się najczęściej na eksponowaniu niebezpiecznych substancji w składzie szczepionek (rtęć, aluminium), ryzyku wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych czy – w szerszym ujęciu – na podważaniu zasadności polityk publicznych w zakresie szczepień ochronnych.

Inne treści dotyczące zdrowia mogą odnosić się do metod diagnostycznych (mammografia), do całych dziedzin medycyny (jak np. transplantologia), czy do tematów związanych z wpływem żywienia na zdrowie (dietetyka). Czasami treści medyczne bywają powiązane z innymi obszarami, jak w tematach dotyczących aborcji, antykoncepcji czy metod wspomagania prokreacji (Prawa kobiet) bądź dotyczących seksuologii (LGBTQ+). Osobno traktować można dezinformację związaną z wirusem SARS-CoV-2 (COVID-19) z uwagi na okoliczności związane z pandemią oraz wprowadzonymi obostrzeniami.

Rozpowszechnianie

Dezinformacyjne treści dotyczące zdrowia rozpowszechniane są zarówno w internecie – w mediach społecznościowych, na różnego typu stronach czy grupach dyskusyjnych – jak i w przestrzeni fizycznej w formie tradycyjnych wydawnictw, podczas zgromadzeń publicznych lub wydarzeń promujących para- lub pseudomedycynę.

Monetyzacja

Czasami mogą one jednocześnie wspierać sprzedaż produktów reklamowanych jako produkty lecznicze (ale niebędące wyrobami medycznymi) czy urządzeń i usług próbujących uchodzić za terapeutyczne. Działania takie stanowią trzon dużych biznesowych przedsięwzięć, a zarazem mogą wyrządzać poważne szkody oraz narażać życie i zdrowie osób szukających porad medycznych.

Weryfikacja fałszywych twierdzeń dotyczących ochrony zdrowia

Poniżej wymieniono zidentyfikowane najpopularniejsze dezinformacyjne wątki narracyjne w 3 wyszczególnionych kategoriach:

(1) szczepienia – ogólnie,

(2) szczepienia przeciwko HPV,

(3) inne kwestie związane z metodami diagnostycznymi, terapiami, transplantologią.

W obrębie wyszczególnionych wątków w sposób skrótowy przybliżono potencjalną genezę powstania tezy, najistotniejsze fakty i punkty do dyskusji, a także wskazano wiarygodne źródła informacji oraz linki do weryfikacji tezy.

Szczepienia (ogólnie)

Dezinformacja

Szczepienia dzieci powodują autyzm

Zawarty w szczepionkach tiomersal powoduje autyzm

Szczepienia kobiet w czasie ciąży powodują autyzm u dzieci

Prawda

Liczne badania obaliły tezy o związku szczepionek z zaburzeniami ze spektrum autyzmu

Jak mogła powstać teza?

Teza powstała w wyniku publikacji Andrew Wakefielda w czasopiśmie „The Lancet” (1998), która sugerowała związek między szczepionką MMR (przeciwko odrze, śwince i różyczce) a występowaniem autyzmu u dzieci. Chociaż publikacja została wycofana, przekonania w niej zawarte nadal są powielane i wykorzystywane przez ruchy antyszczepionkowe. Zwykle odwołują się one do obaw rodziców o zdrowie dzieci, a ich popularność można także wiązać z faktem, iż wciąż nie opisano dokładnie przyczyn autyzmu. Tezy o związku tiomersalu z autyzmem opierają się z kolei na zaobserwowanych podobieństwach pomiędzy niektórymi cechami zaburzeń ze spektrum autyzmu i zatruciem rtęcią.

Jak reagować? Fakty i punkty do dyskusji

Publikacja Andrew Wakefielda została wycofana przez wydawcę czasopisma „The Lancet”, a jego licencja na wykonywanie zawodu lekarza zawieszona z powodu wykrycia nadużyć i naruszeń etyki zawodowej. Ustalenia A. Wakefielda uważa się za niewiarygodne, a liczne badania obaliły tezy o związku szczepionek z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.
Tezy dotyczące szczepionek MMR rozszerzono na inne szczepionki. Nie zostały one potwierdzone godnymi zaufania badaniami, a przyczyny autyzmu wciąż nie są znane; przypuszcza się, że to zaburzenie o podłożu wieloczynnikowym.
W dyskusji na temat tez antyszczepionkowych warto wskazywać na korzyści ze szczepień ochronnych, zarówno indywidualne, czyli zmniejszenie ryzyka chorób i powikłań po chorobach, jak i społeczne, czyli pośrednia ochrona osób, które z różnych powodów nie mogą przyjąć szczepionek (odporność stadna).

Gdzie szukać informacji?

Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronach Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), Funduszu Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci (UNICEF), Institute for Vaccine Safety działającego przy Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health, amerykańskiej agencji Centers for Disease Control and Prevention (CDC), Ministerstwa Zdrowia, Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny – Państwowego Instytutu Badawczego, a także w artykułach i opracowaniach naukowych.

Linki do weryfikacji twierdzenia

Dezinformacja

Szczepienia powodują nagłą śmierć łóżeczkową niemowląt

Prawda

Badania wykazały inne czynniki ryzyka wystąpienia SIDS

Jak mogła powstać teza?

Nagła śmierć łóżeczkowa (SIDS, ang. Sudden Infant Death Syndrome) to zgon dziecka w wieku poniżej 1. roku życia podczas snu, którego przyczyna nie zostaje wyjaśniona. Ponieważ dzieci w pierwszym roku życia przyjmują wiele obowiązkowych szczepionek, w tezie tej wykorzystuje się możliwą zbieżność czasową dwóch wydarzeń, aby zasugerować związek przyczynowo-skutkowy. W powstaniu i szerzeniu tezy ważne są także czynniki psychologiczne, czyli naturalne dla ludzi, w szczególności rodziców doświadczających straty dziecka, próby wyjaśnienia SIDS.

Jak reagować? Fakty i punkty do dyskusji

Hipoteza dotycząca związku SIDS ze szczepieniami została dokładnie zbadana i obalona. Różne badania (epidemiologiczne, patomorfologiczne, dociekania etiopatogenetyczne, obserwacje środowiskowe i badania doświadczalne) nie potwierdzają żadnego związku, poza możliwą zbieżnością czasową.
Niektóre treści przywołują niewiarygodne lub wprowadzające w błąd dane dotyczące zbieżności czasowej, aby zasugerować silny związek przyczynowy (np. twierdzenia, że 79,4 proc. przypadków śmierci łóżeczkowej występuje w dniu szczepienia lub że 50 proc. występuje w ciągu 48 godzin po szczepieniu). Warto weryfikować źródła, aby ocenić ich wiarygodność oraz sprawdzić, czy w twierdzeniach nie wykorzystano zmanipulowanych danych.
Badania wykazały inne czynniki ryzyka wystąpienia SIDS, takie jak pozycja ułożenia niemowlęcia w czasie snu, narażenie na dym tytoniowy, w tym szczególnie palenie tytoniu przez matkę w czasie ciąży, niska masa urodzeniowa, wcześniactwo, przegrzanie oraz współwystępowanie tych czynników.

Gdzie szukać informacji?

Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronach amerykańskiej agencji CDC, Institute for Vaccine Safety działającego przy Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health, Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny – Państwowego Instytutu Badawczego, a także w artykułach i opracowaniach naukowych, na stronach organizacji fact-checkingowych.

Linki do weryfikacji twierdzenia

Dezinformacja

Szczepionki nie są bezpieczne

Szczepionki nie są dobrze przebadane

Szczepionki powodują niebezpieczne niepożądane odczyny poszczepienne

Prawda

Szczepionki są dokładnie badane i kontrolowane pod kątem bezpieczeństwa

Jak mogła powstać teza?

Narracje dezinformacyjne związane z bezpieczeństwem szczepień są stale przywoływane w ramach narracji antyszczepionkowych. Mogą powstawać w wyniku nierzetelnych badań lub naturalnej dla ludzi potrzeby szukania przyczyn niepokojących lub zagrażających życiu zdarzeń. Koincydencja (jednoczesne lub bliskie wystąpienie kilku zdarzeń) interpretowana bywa jako związek przyczynowo-skutkowy. Takim tezom sprzyja też brak wiedzy na temat badań nad bezpieczeństwem preparatów medycznych, brak zrozumienia niepożądanych odczynów poszczepiennych czy błędna interpretacja informacji zawartych w ulotkach preparatów.

Jak reagować? Fakty i punkty do dyskusji

Szczepionki są dokładnie badane i kontrolowane pod kątem bezpieczeństwa. Proces ten jest wieloetapowy i uwzględnia działalność oraz zakres odpowiedzialności różnych podmiotów: producentów, międzynarodowych i krajowych instytucji. Dodatkowo, prowadzone są liczne niezależne badania.
Niepożądane odczyny poszczepienne (NOP) to pogorszenie stanu zdrowia, które występuje w określonym czasie po szczepieniu, zwykle około 4 tygodni. Mogą to być przypadki wynikające z problemów zdrowotnych występujących w tym samym okresie co szczepienie oraz indywidualnej reakcji organizmu na podanie szczepionki. Jeśli jakieś zdarzenie zdrowotne występuje w czasie po szczepieniu, to nie oznacza automatycznie, że wystąpiło w jego wyniku.
Warto wskazywać na korzyści ze szczepień ochronnych, zarówno indywidualne, czyli zmniejszenie ryzyka chorób i powikłań po chorobach, jak i społeczne, czyli pośrednią ochronę osób, które z różnych powodów nie mogą przyjąć szczepionek (odporność stadna).

Gdzie szukać informacji?

Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie amerykańskiej agencji CDC, Institute for Vaccine Safety działającego przy Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health, Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny – Państwowego Instytutu Badawczego, a także w artykułach i opracowaniach naukowych.

Linki do weryfikacji twierdzenia

Szczepienia przeciwko HPV

Dezinformacja

Szczepienie przeciw HPV zwiększa ryzyko raka szyjki macicy

Prawda

Badania potwierdzają, że szczepionki przeciw HPV są skutecznym i bezpiecznym sposobem zapobiegania nowotworom związanym z wirusem HPV

Jak mogła powstać teza?

Teza, że szczepienia przeciw HPV zwiększają ryzyko raka szyjki macicy, mogła powstać na skutek trudności w zrozumieniu mechanizmów działania szczepionek, braku wiedzy, a także błędnej interpretacji danych lub raportów. Dodatkowo wpływ na rozwój podobnych twierdzeń mogą mieć narracje dezinformacyjne, szczególnie antyszczepionkowe, rozpowszechniane na przykład w mediach społecznościowych.

Jak reagować? Fakty i punkty do dyskusji

Szczepionki przeciw HPV zostały poddane rygorystycznym badaniom klinicznym przed wprowadzeniem do użytku, a ich bezpieczeństwo potwierdzają dane z wieloletnich badań porejestracyjnych. Ponadto są one monitorowane przez międzynarodowe i krajowe agencje regulacyjne, np. Europejską Agencję Leków.
Dane dotyczące bezpieczeństwa szczepionek przeciw HPV są zbierane od 2006 roku na całym świecie. Setki milionów osób zostało zaszczepionych, a badania pokazują brak długoterminowych skutków ubocznych lub wpływu na zdrowie.
Nie istnieją badania naukowe wskazujące, że szczepienie przeciw HPV może zwiększyć ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy. Badania potwierdzają, że szczepionki przeciw HPV są skutecznym i bezpiecznym sposobem zapobiegania temu oraz innym nowotworom związanym z wirusem HPV. Ich stosowanie przynosi zdecydowanie więcej korzyści niż potencjalnych zagrożeń.

Gdzie szukać informacji?

Więcej informacji na ten temat można znaleźć m.in. na stronach internetowych i w materiałach przygotowanych przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego (np. szczepienia.pzh.gov.pl), Ministerstwo Zdrowia, WHO, a także w artykułach naukowych i na stronach organizacji fact-checkingowych.

Linki do weryfikacji twierdzenia

Dezinformacja

Szczepienia przeciw HPV nie są bezpieczne i powodują choroby, zaburzenia, uszkodzenia i uszczerbki na zdrowiu – ogólnie

Szczepienia przeciw HPV powodują choroby autoimmunologiczne

Szczepienia przeciw HPV powodują stwardnienie rozsiane

Szczepienia przeciw HPV powodują bezpłodność

Szczepienia przeciw HPV powodują choroby psychiczne

Szczepienia przeciw HPV wiążą się z wysokim ryzykiem powikłań i zgonu

Prawda

Liczne badania potwierdzają, że szczepionki przeciw HPV są dobrze tolerowane przez organizm i bezpieczne

Jak mogła powstać teza?

Negowanie bezpieczeństwa szczepień przeciw HPV jest jedną z najliczniej występujących tez wśród fałszywych twierdzeń. Powiązane z tym narracje mogą powstawać w wyniku błędnej lub niepełnej interpretacji danych medycznych, informacji zawartych w ulotkach szczepionek czy opisywanych przez media historii zaszczepionych osób. Ludzie zwykle starają się znaleźć przyczyny trudnych do zrozumienia i zaakceptowania zjawisk, zwłaszcza gdy dotyczą one zdrowia. Zdiagnozowanie nowych chorób czy pogorszenie stanu zdrowia po szczepieniu może być przypadkowe, ale często bywa ujmowane jako bezpośrednia konsekwencja szczepienia. Mechanizmy takie jak efekt potwierdzenia sprawiają, że ludzie łatwiej przyjmują informacje, które są zgodne z ich już istniejącymi przekonaniami i obawami.

Jak reagować? Fakty i punkty do dyskusji

Liczne badania potwierdzają, że szczepionki przeciw HPV są dobrze tolerowane przez organizm i bezpieczne. Korzyści ze szczepienia zdecydowanie przewyższają ryzyko z nim związane.
Najczęstsze odczyny miejscowe to ból, zaczerwienienie, obrzęk, rzadziej świąd. Natomiast najczęściej obserwowane reakcje ogólnoustrojowe to bóle mięśni, bóle głowy, uczucie zmęczenia, gorączka, objawy ze strony układu pokarmowego, omdlenia.
Nie ma wiarygodnych dowodów na związek szczepionki przeciwko HPV z problemami związanymi z płodnością.

Gdzie szukać informacji?

Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronach WHO, Funduszu Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci (UNICEF), amerykańskiej agencji CDC, Ministerstwa Zdrowia, Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny – Państwowego Instytutu Badawczego, a także w artykułach i opracowaniach naukowych.

Linki do weryfikacji twierdzenia

Dezinformacja

Szczepienia przeciw HPV nie są skuteczne

Prawda

Odnotowano ponad 90 proc. skuteczność szczepionek przeciw HPV w zapobieganiu stanom przedrakowym szyjki macicy, pochwy i sromu

Jak mogła powstać teza?

Teza mogła powstać jako element szerszej narracji antyszczepionkowej, a także w wyniku błędnej lub niepełnej interpretacji danych dotyczących zachorowań na raka szyjki macicy.

Jak reagować? Fakty i punkty do dyskusji

WHO podkreśla w swoim stanowisku nt. szczepień HPV, że szczepionki zostały pierwotnie dopuszczone do obrotu na podstawie ich udowodnionej skuteczności w zapobieganiu stanom przedrakowym szyjki macicy u młodych dorosłych kobiet oraz brodawkom narządów płciowych i stanom przednowotworowym odbytu u mężczyzn.
Doświadczenia krajów, gdzie od lat stosowane są programy szczepień przeciw HPV wskazują, że odnotowano ponad 90 proc. skuteczność w zapobieganiu przetrwałym zakażeniom HPV, stanom przedrakowym szyjki macicy, pochwy i sromu oraz kłykcinom u kobiet oraz stanom przedrakowym prącia, odbytu i kłykcinom u mężczyzn.
Rak szyjki macicy nie jest jedyną chorobą, przez pryzmat której oceniać należy skuteczność szczepionki. Taki nowotwór rozwija się długo i poprzedzają go wcześniejsze stadia zmian. Okres dzielący pierwotne zakażenie HPV od stwierdzenia inwazyjnej postaci raka może wahać się od 5 do 40 lat.

Gdzie szukać informacji?

Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronach WHO, UNICEF, Ministerstwa Zdrowia, Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny – Państwowego Instytutu Badawczego, a także w artykułach i opracowaniach naukowych.

Linki do weryfikacji twierdzenia

Dezinformacja

Szczepienie dzieci przeciw HPV jest bezzasadne

Prawda

Główną drogą przenoszenia HPV są kontakty seksualne, dlatego szczepienie powinno odbyć się przed inicjacją seksualną

Jak mogła powstać teza?

Główną drogą zakażenia HPV są kontakty seksualne. Teza mogła powstać w wyniku założenia, że dzieci nie są narażone na zakażenie, ponieważ nie są aktywne seksualnie.

Jak reagować? Fakty i punkty do dyskusji

Szczepienia przeciw HPV są zalecane dla dzieci po ukończeniu 9. roku życia, aby zapobiegać zakażeniu wirusem w przyszłości.
Główną drogą przenoszenia HPV są kontakty seksualne, dlatego szczepienie powinno odbyć się przed inicjacją seksualną i momentem, w którym pojawia się ryzyko zakażenia.
HPV to powszechnie występujący wirus. Szacuje się, że w ciągu swojego życia 80 proc. osób aktywnych seksualnie zostanie zakażona wirusem brodawczaka ludzkiego. Szczepienia mają ograniczać jego transmisję, a przez to zapobiegać związanym z nim chorobom.

Gdzie szukać informacji?

Linki do weryfikacji twierdzenia

Dezinformacja

Szczepienie chłopców przeciw HPV jest bezzasadne

Prawda

Nowotwory złośliwe i choroby związane z zakażeniem HPV u mężczyzn obejmują: raka prącia, raka odbytu oraz nowotwory głowy i szyi

Jak mogła powstać teza?

Teza powstała w wyniku wybiórczego ujęcia informacji na temat szczepionek przeciw HPV, kojarzonych głównie z zapobieganiem rozwojowi raka szyjki macicy. Zgodnie z tym twierdzeniem szczepienie chłopców nie ma podstaw, ponieważ nie mają oni macicy. W istocie wirus powoduje jednak także inne choroby, zarówno u kobiet, jak i mężczyzn.

Jak reagować? Fakty i punkty do dyskusji

Teza nie różnicuje przyczyny (HPV) i jednego z możliwych skutków (rak szyjki macicy). Ten typ nowotworu nie jest jedyną chorobą wywoływaną przez HPV. Nowotwory złośliwe i choroby związane z zakażeniem HPV u mężczyzn obejmują: raka prącia, raka odbytu oraz nowotwory głowy i szyi (raka płaskonabłonkowego jamy ustnej, gardła, krtani, migdałków, zatok przynosowych), a także brodawki narządów płciowych (kłykciny kończyste).
Szczepienia mężczyzn chronią też pośrednio kobiety, ponieważ przerywają łańcuch zakażenia HPV, co pomaga zmniejszyć liczbę przypadków raka szyjki macicy oraz innych nowotworów wywołanych przez HPV.

Gdzie szukać informacji?

Linki do weryfikacji twierdzenia

Dezinformacja

HPV zagraża wyłącznie osobom rozwiązłym seksualnie

Szczepienia przeciw HPV promują rozwiązłość seksualną

Prawda

Szacuje się, że w ciągu swojego życia 80 proc. osób aktywnych seksualnie zostanie zakażonych wirusem HPV

Jak mogła powstać teza?

Główną drogą zakażenia HPV są kontakty seksualne. Zdrowie seksualne czy edukacja seksualna wciąż bywają w społeczeństwie tabuizowane, co może sprzyjać tworzeniu i rozpowszechnianiu dezinformacyjnych treści, a także stygmatyzowaniu osób zakażonych HPV.

Jak reagować? Fakty i punkty do dyskusji

HPV to powszechnie występujący wirus. Szacuje się, że w ciągu swojego życia 80 proc. osób aktywnych seksualnie zostanie nim zakażone.
Kontakty z wieloma partnerami potencjalnie zwiększają ryzyko, ale nie są koniecznym warunkiem zakażenia. Istnieje możliwość zakażenia przez kontakt z jedną osobą, jeżeli została ona wcześniej zakażona.
Nie ma podstaw twierdzenie, że istnieje związek przyczynowo-skutkowy między szczepieniem przeciw HPV a liczbą partnerów seksualnych czy podejmowaniem ryzykownych zachowań seksualnych.

Gdzie szukać informacji?

Linki do weryfikacji twierdzenia

Metody diagnostyczne, terapie, transplantologia

Dezinformacja

Mammografia powoduje raka

Prawda

Dawki promieniowania przyjmowane podczas mammografii są niewielkie

Jak mogła powstać teza?

Badanie mammograficzne polega na prześwietleniu tkanek piersi promieniami rentgenowskimi. Teza o szkodliwości tej formy diagnostyki mogła powstać w wyniku wyolbrzymienia i niepełnej interpretacji danych dotyczących tej metody, w szczególności pominięcia korzyści przeważających nad ryzykiem.

Jak reagować? Fakty i punkty do dyskusji

Podczas mammografii używane jest promieniowanie jonizujące, które jest kancerogenne. Jego dawki są jednak niewielkie, a korzyści związane z badaniem znacznie przewyższają możliwe szkody wynikające z narażenia na promieniowanie czy z fałszywie pozytywnych wyników.
Dzięki mammografii możliwe jest wczesne wykrycie zmian nowotworowych i podjęcie leczenia. Liczne badania potwierdzają, że przesiewowe badania mammograficzne są skuteczną metodą wykrywania raka piersi wpływającą na zmniejszenie liczby zgonów w wyniku tej choroby.

Gdzie szukać informacji?

Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronach Ministerstwa Zdrowia, Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC) działającej przy Światowej Organizacji Zdrowia.

Linki do weryfikacji twierdzenia

Dezinformacja

Transplantologia wiąże się z zabijaniem

Prawda

Transplantacja narządów jest metodą ratującą życie i zdrowie pacjentów

Jak mogła powstać teza?

Rozwojowi transplantologii na różnych etapach towarzyszyły dyskusje dotyczące etycznych aspektów pobierania organów od zmarłych, w tym kryteriów stwierdzania zgonu. Teza mogła powstać w wyniku zniekształcenia tych dyskusji oraz na podstawie skrajnych opinii na temat przeszczepów.

Jak reagować? Fakty i punkty do dyskusji

Transplantacja narządów jest metodą ratującą życie i zdrowie pacjentów. Niektóre narządy (nerka, segment wątroby) lub tkanki (szpik kostny) można pobierać od osób żywych pod warunkiem, że dawca wyrazi na to zgodę, a jego życie nie będzie narażone na niebezpieczeństwo. Większość narządów i tkanek do przeszczepienia pobiera się ze zwłok osób, które za życia nie wyraziły sprzeciwu na pobranie.
Kwestie pobierania, przechowywania i przeszczepiania komórek, tkanek i narządów są w Polsce uregulowane prawnie. Ścisłe procedury sposobu stwierdzania i dokumentowania trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu i nieodwracalnego zatrzymania krążenia mają na celu zapewnienie transparentności i eliminowania ryzyka pomyłek. Proces ten jest wieloetapowy i komisyjny.
W Polsce działa zasada domniemanej zgody na pobranie tkanek i narządów do przeszczepu. Możliwe jest jednak wyrażenie za życia sprzeciwu, który odnotowany zostaje w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów.

Gdzie szukać informacji?

Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie Centrum Organizacyjno-Koordynacyjnego ds. Transplantacji „Poltransplant”, w serwisach fact-checkingowych, w opracowaniach naukowych.

Linki do weryfikacji twierdzenia

Podsumowanie i skutki

Dezinformacyjne treści dotyczące zdrowia często opierają się na negowaniu naukowych ustaleń, co przyczynia się do pogłębiania braku zaufania do medycyny oraz instytucji zajmujących się zdrowiem publicznym. Konsekwencje utrzymywania się tych narracji mogą obejmować szeroki zakres obszarów zdrowia.

Jednym z bezpośrednich skutków może być niechęć do szczepień i niewielki stopień wykorzystania dostępnych szczepionek, co może prowadzić do zwiększonej liczby przypadków chorób zakaźnych, takich jak krztusiec czy odra. Obniżenie tzw. odporności stadnej zwiększa też ryzyko zachorowań wśród jednostek najbardziej podatnych: dzieci, osób starszych, z osłabionym układem immunologicznym czy tych, które z różnych powodów nie mogły przyjąć szczepionek. Dezinformacja dotycząca szczepień nasiliła się wraz z pandemią wirusa SARS-CoV-2 (COVID-19), a wiele treści bezpośrednio dotyczących koronawirusa przenikało później do innych narracji. W ostatnim czasie, w związku z programem szczepień przeciw HPV, zaobserwować można nasilenie działań dezinformacyjnych dotyczących tego obszaru.

Spadek zaufania do instytucji publicznych

Długofalowym efektem dezinformacji zdrowotnej może być spadek zaufania do instytucji publicznych rekomendujących i promujących programy szczepień, programy profilaktyczne czy formy leczenia i terapii. To z kolei może prowadzić do negowania ich zaleceń, unikania nie tylko szczepień, ale także innych form profilaktyki i leczenia. Dezinformacja może wpływać na decyzje jednostek, prowadząc do wzrostu zachorowalności i umieralności z powodu chorób, którym można zapobiegać i które można leczyć. Skutkiem fałszywych i wprowadzających w błąd treści dotyczących mammografii może być opóźnione diagnozowanie nowotworów piersi, które przy wczesnym wykryciu można skutecznie leczyć. Dezinformacja dotycząca transplantologii może obniżać poziom społecznej akceptacji dla tej gałęzi medycyny, co w konsekwencji może przełożyć się na decyzje o sprzeciwie wobec pobrania organów po śmierci i zmniejszenie liczby przeszczepów, które ratują życie innym osobom.

Pogłębianie polaryzacji społeczeństwa

Inne treści dezinformacyjne dotyczące zdrowia, w szczególności w obszarze zdrowia reprodukcyjnego i seksuologii, mogą także przyczyniać się do pogłębiania polaryzacji społeczeństwa w sprawach związanych z antykoncepcją, in vitro, aborcją czy opieką prenatalną. Niektóre wątki tematyczne mogą ponadto sprzyjać stygmatyzacji określonych grup społecznych z uwagi na płeć czy orientację seksualną.

Długoterminowe efekty mogą obejmować także konieczność zwiększania nakładów finansowych w obszarze ochrony zdrowia, co może obciążać budżety państwowe i ograniczać zasoby dostępne na inne ważne cele zdrowotne oraz na badania i rozwój.

Charakterystyka dezinformacji zdrowotnej w liczbach

Wśród danych zgromadzonych w ramach projektu InfoTester[1], treści dezinformacyjne dotyczące zdrowia pojawiły się w 515 wzmiankach, co stanowiło 50 proc. wszystkich materiałów w tym obszarze tematycznym (N=1034[2]). Z tych 515 artykułów, prawie 60 proc. zawierało fałszywe twierdzenia, ok. 31 proc. – treści o charakterze manipulacyjnym, a pozostałe zakwalifikowano jako teorie spiskowe (Wykres 17).

Wykres 17. Podział badanych artykułów medialnych kategorii „Pseudomedicine” ze względu na rodzaj dezinformacji. Możliwy wielokrotny wybór. Opracowanie własne. Źródło danych: https://infotester.pl/projekt-br/.

W dezinformacyjnych artykułach nt. kwestii zdrowotnych wykorzystywano emocje takie jak: nadzieja (321 artykułów, czyli 62 proc. spośród dezinformacyjnych materiałów), niepewność (142 artykułów, 28 proc.) i strach (113 artykułów, 22 proc.), a w dalszej kolejności – sprzeciw (75 artykułów, 11 proc.).

Najczęstsze motywacje odnosiły się do: wpływu na społeczeństwo (300 artykułów, 58 proc.), forsowania jednego punktu widzenia (294 artykułów, 57 proc.) czy aspektów ekonomicznych (205 artykułów, 40 proc.).

Wśród potencjalnych intencji przekazów dezinformacyjnych (Wykres 18.) dominowało negowanie faktów naukowych (80 proc.).

Wykres 18. Podział badanych artykułów medialnych kategorii „Pseudomedicine” ze względu na intencje przekazów dezinformacyjnych. Opracowanie własne. Źródło danych: https://infotester.pl/projekt-br/.

Uwagę zwraca podawanie fałszywych przyczyn chorób, które odnotowano w 195 artykułach, co stanowiło 38 proc. spośród dezinformacyjnych wzmianek dotyczących zdrowia. Cztery kolejne najliczniej odnotowane wątki tematyczne odnosiły się do: medycyny alternatywnej, podważania skuteczności i bezpieczeństwa medycyny konwencjonalnej, uznania wyższości medycyny alternatywnej nad medycyną konwencjonalną oraz promowania potencjalnie szkodliwych metod odżywiania, diet lub terapii (Wykres 19).

Wykres 19. Podział badanych artykułów medialnych kategorii „Pseudomedicine” ze względu na najczęściej podejmowaną tematykę – top 6. Opracowanie własne. Źródło danych: https://infotester.pl/projekt-br/.

Najczęstszą techniką manipulacji przekazem w kontekście zdrowotnym (Wykres 20) było cherry picking odnotowane w 99 analizowanych artykułach (19 proc.). Następne w kolejności wyolbrzymienie zaobserwowano w 74 analizowanych artykułach (14 proc.), a fałszywe powiązanie – w 71 artykułach (14 proc.)[3].

Wykres 20. Najczęściej stosowane techniki manipulacyjne w badanych artykułach medialnych kategorii „Pseudomedicine” – top 6. Opracowanie własne. Źródło danych: https://infotester.pl/projekt-br/.

[1] Źródło danych ilościowych: INFOSTRATEG I Program Strategiczny Program Badań Naukowych i Prac Rozwojowych, „Zaawansowane technologie informacyjne, telekomunikacyjne i mechatroniczne”, InfoTester – Opracowanie i weryfikacja oryginalnych metod wertykalnej sztucznej inteligencji do automatycznego i precyzyjnego wykrywania dezinformacji, https://infotester.pl/projekt-br/.

[2] Wartość „N” oznacza liczbę ogółem artykułów zgromadzonych w ramach projektu InfoTester w tym obszarze tematycznym.

[3] Cherry picking to wykorzystanie wybiórczych danych, które potwierdzają pozycję lub tezę, ignorując pozostałe materiały badawcze, które temu przeczą.

Tematy powiązane

Dezinformacja

Udostępnij ten post

Źródła

Najnowsze artykuły

Zobacz wszystko